منطقه خور به ویژه روستاهای ایرج، اردیب، مهرجان، گرمه، بیاضه، و شهرهای خور و جندق پیشینه تاریخی کهن دارند و قدمت بعضی از آنها به قبل از اسلام و حداقل به زمان ساسانیان می رسد. جندقیها اعتقاد دارند که این شهر قبل از اسلام وجود داشته و دژ جندق زندان خسرو انوشیروان ساسانی بوده است چنانچه مسعودی در کتاب معروف خود مرّوج الذهب به این نکته اشاره می کند که انوشیروان در کشور خود سفرها کرد و یگشت و بناها، دژها، کوشک ها و باروها استوار کرد و پادگان نهاد زیرا انوشیروان از مادری اردستانی در یکی از محلات به نام استوان زاده شده بود و هنوز اسامی قدیمی مثل کوشک و چهل خانه از آن زمان در این محل باقی است و به احتمال زیاد قلعه جندق شهرک باشد که به مرور زمان تغییر و تطور پیدا کرده و جندق شده است. در حقیقت جندق معرب گندوگندک می باشد. مهرجان یا مهرگان از اسامی قدیمی است و مهرگان بزرگترین جشن ایران باستان پس از نوروز بوده است. اردیب مخفف اردی بهشتگان جشنی از جشنهای ایران باستان و دومین پایه از پایه های شش گانه امشاسپندان است.
ایراج که اسمی قدیمی و در شاهنامه بدان اشاره و برادر مهرج بوده و گرفته شده است. جغرافیدانان قرن چهارم و پنجم هجری قمری مانند مقدسی در احسن التقاسیم و ابن حوقل بغدادی در صورة الارض از بیاضه به نام بیاذق و بیذق یاد کرده اند.
ناصر خسرو قبادیانی نیز در قرن چهارم از گرمه نیز دیدن کرده است و مجموعه آبادیهای این ناحیه را دوازده پاره دیه ذکر کرده است و در گذشته بیاضه مرکزیت این منطقه را داشته است. خور نیز مانند دیگر نقاط بخش قدیمی است که آثار تاریخی آن بیشتر از بین رفته است و تعداد انگشت شماری از این آثار مربوط به دوران صفویه میباشد که عبارتند از حوض شاه و بقعه امامزاده سید کمال الدین داود. تا پایان عهد قاجاریه بخش خورو بیابانک بنام جندق و بیابانک می نامیدند. بخش یاد شده به تناوب در تابعیت استانهای یزد، خراسان، سمنان و اصفهان بوده. بخش خور و بیابانک از سال 1327 در تابعیت استان اصفهان قرار گرفته و شهرداری آن مربوط به سال 1341 می باشد.شرقی از نصف النهار گرینویچ و32 درجه و26 دقیقه عرض شمالی از خط استوا قرار دارد.
موقعیت:
بخش خور وبیابانک به مرکزیت شهر خور با وسعتی برابر 5/11676 کیلومتر مربع درمنتهی الیه شرق شهرستان نایین قرار گرفته که از شمال به استان سمنان از جنوب و شرق به استان خراسان و از سمت غرب به بخش انارک شهرستان نایین محدود است مرکز این بخش در 58درجه و 26دقیقه و 15ثانیه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و32 درجه و26 دقیقه عرض شمالی از خط استوا قرار دارد. بخش خور وبیابانک بصورت جلگه ودشت همواری است که عوارض پراکنده ای در جنوب، شمال، غرب و مشرق آن به چشم می خورند جهت کوههای جنوبی از غرب به شرق است و مهمترین آنها عبارتند از ارتفاعات ایراج و اردیب و رشته کوههای خنج و دادکین که بلندترین قله آن 2317 متر است. مهمترین رشته کوههای شمالی ارتفاعات پیش گزو به ارتفاع تقریبی 2147متر در جندق می باشد. از رشته کوههای شرقی کوه تشتاب قابل ذکر است. این رشته کوهها عموماً از جمله چین خوردگیهای جوان محسوب می شوند. که متعلق به دوران سوم زمین شناسی است. بخش خور و بیابانک چون در قلب کویر مرکزی ایران قرار گرفته دارای آب و هوای گرم و خشک و بیابانی است. از ویژگیهای اقلیمی بخش موصوف درجه حرارت بسیار بالادر تابستان، تبخیر زیاد، بارندگی کم، رطوبت نسبی ناچیز و اختلاف شدید درجه حرارت شبانه روز و نیز وزش معنی خلیج می دانند مردم منطقه خور از قدیم الایام به خواندن و نوشتن و آموختن علاقمند بوده اند و اولین مدرسه به سبک جدید در سال 1305 بنام مدرسه فروغی در شهر خور دایر شد مؤسس این مدرسه مرحوم استاد حبیب یغمائی بوده است. کتابخانه این محل را نیز استاد حبیب یغمائی بنیاد نهاد و در سال 1349 عملاً گشایش یافت.
وجه تسمیه:
در مورد معنای خور و ریشه این کلمه، معانی مختلفی ذکر شده است. خور به سه معنای خورشید و آفتاب و نیز فرشته موکل بر آفتاب است همچنین «خور» نام روز یازدهم هر ماه شمسی است. خور را زمین پست و ریختگاه آب نیز معنا کرده اند و به استناد همین مفاهیم می گویند کویر فعلی ایان روزگاری در یایی بزرگ بوده و «خور» مفهومی است که از روابط میان خاک و آب دریایی باستانی بر جا مانده است. یعنی«خور» در روزگاران باستان در کنار آن دریا است و حالا فقط نام آن بر جا مانده است.
آب وهوا:
بادهای تند و حر کت شن های روان با پوشش گیاهی بسیار فقیر است. پوششش گیاهی این منطقه با توجه به شرایط اقلیمی از نوع استپ بیابانی است که عبارتند از : تاغ ، گز، هنگ، روناس، اسکمبیل ، اشنو، قیچ، ریواس، پر سیاوش، بنه، بادام کوهی، انجیر کوهی ، قدومه، خاشتر، مارچوبه، آویشن ، زیره سیاه، حنظل(هندوانه ابوجهل) اسفند وشیرین بیان که در گویش محلی به مدکی معروف است که اغلب این گونه ها جنبه طبی و صنعتی دارند.
منابع آب خور از سه رشته قنات تأ مین می شود:
1- قنات کلاگو یا کلاغو قنات دهریز و قنات سورو یا غفور آباد.
خاکهای منطقه خور از نوع خاک رس، خاک سرخ بیابانی وخاکهای گچ وآهک دار است بطور کلی آهک ، رس، شن وماسه وشوره عناصر تشکیل دهنده خاک در این محل است.
معادن:
بخش خوروبیابانک از لحاظ ذخایر زیرزمینی بسیار غنی است ومعادن مهم این بخش عبارتند از: اورانیم، سرب و روی، بتنونیت، سنگ گچ، نمک، فیروزه، ذغال سنگ، تالک، میکای و انواع سنگهای تزئینی که تعداد زیدی معادن سنگ مرمر در جنوب و غرب این بخش نظیر معدن احرار، فراز معادن و معاذی، حسن سوخته و غیره فعال و استخراج می گردد. سیاحان و جهانگردان متعددی نظیر تاورنیه فرانسوی، دکتر بوزه روسی، آلفوس گابریل اتریشی، ستوان گالیندو، و ژنرال مک کر گور انگلیسی از شهر خور، جندق و روستاهای بیاضه، گرمه، عروسان، مهرجان و آبگرم دیدن کرده و از لابلای سفرنامه های آنها نکات زیادی در مورد جغرافیا و تاریخ اجتماعی و سیاسی این سامان می توان یافت و آنها به توصیف بعضی از قسمتهای این منطقه پرداخته اند.
معدن پتاس خور:
این معدن طرح اکتشاف و تجهیز ذخایر پتاس است که در کیلومتر 40 محور خور – طبس قرار دارد. وسعت «پلایای» این معدن در استان اصفهان هزار کیلومتر مربع است که یک سوم کل ذخایر است. در این معادن حوضچه هایی حفر شده که شورابه ای به حوض ها کشیده می شود و به طور طبیعی 8/0 آن تبخیر می شود و از باقیمانده آن نمک طعام و پتاسیم و اکسید منیزیم از آن استحصال می گردد. وسعت مجموعه حوضچه های آن 21 کیلومترمربع است و انتظار می رود در آینده ای نزدیک آبی که از شورابه های این معادن تبخیر می شود چهره جغرافیایی منطقه را تغییر داده و موجب احیای پوشش گیاهی در آن منطقه گردد.
کشاورزی و دامداری:
شالوده اقتصادی این منطقه را کشاورزی و حرف وابسته به آن، صنایع دستی وخدمات تشکیل می دهد. مهمترین تولیدات کشاورزی این محل در درجه اول خرما سپس گندم وجو، آفتابگردان، زعفران، پنبه، شلغم، چغندر معمولی، ارزن، سبزیجات واز محصولات سر درختی پسته، انار، انجیر، وزیتون قابل ذکر است.تنها محصول خرمای این بخش مازاد بر نیاز است وبه ذکر شهرستان ، مرکز استان ودیگر شهرها صادر می گردد. انواع واقسام خرما در این محل پرورش داده می شود که عبارتند از کرمانی ، پنجه عروس ، خارک، قسب، خدشکن، سم شکن، کلویژن وغبره محل اصلی پرورش خرما روستاهای گرمه، عروسان، بیاضه، مهرجان، وشهر خور است در این منطقه خرمای گرمه از دیگر نقاط مرغوبتر و از شهرت خاصی برخوردار است. مساجد
ع
مسجد عرب ها: این مسجد در محله عربها که به محله فاطمی نیز معروف است قرار دارد. این مسجد در سال 1373 باز سازی شده است معماری این مسجد به صورتی گنبدی است که بر روی ستون های راست بنا گردیده است.
مسجد نارو: بنا به گفته اهالی محل، این مسجد قدیمی ترین مسجد منطقه است، اما تاریخ ساخت آن مشخص نیست.
مجموعه تاریخی روستای اردیب: اردیب از جمله روستاهای مسیر مهرجان به چوپانان است که در کنار چشم اندازی زیبا، آثاری تاریخی گران بها را در خود حفظ کرده است. در این روستا دیوان خانه اریب که محل زندگی و حکمرانی حاکم منطقه بوده است، خانه مسعود لشکر و یخچالی کهنسال و قبر ذوالفقارخان حاکم سمنان قرار گرفته اند. دیوان خانه با ایوانی دلگشا و گچبری ظریف و زیبا متعلق به دوره قاجار است. این مجموعه در تملک شخصی خانواده ثابتی (آقای فرهنگ و آقای جلال ثابتی) می باشد ولی برای پذیرفتن گردشگری آمادگی کامل دارندقلعه‌ها
قلعه جندق: این قلعه چند هزار ساله هنوز هم دارای ساکنینی است که پدرانشان پشت در پشت، هزاران سال در آن زیسته اند. مردم محل می گویند که این قلعه زندان انوشیروان بوده است ولیکن بافت قلعه حکایت از کاربری بهتر و دیگری دارد. شاید در گوشه ای از آن زندان وجود داشته است ولیکن کاربرد اصلی آن سکونت مردم بوده است این قلعه هزار تویی از کوچه ها وخانه هاست. هر کوچه به کوچه هایی منتهی می شود و در هر کوچه چندین خانه هست. خانه ها کوچک ولی کاملند. هر خانه دارای دو اتاق، یک حیاط خلوت، یک چاه و یک محل ویژه برای برای تنور و دستداس است. یغمای جندقی بزرگ ترین شاعر دوران قاجار و معاصر ناصرالدین شاه اهل این محل بوده است. آثاری از خانه او هنوز برجاست.
قلعه بیاذه: قلعه شاه بیاذه دارای قدمتی چند هزار ساله است. ناصر خسرو در سفرنامه خود از آن یاد کرده و مدتی نیز در آن بیتوته کرده است. این قلعه تا چند سال قبل (اواخر دهه هفتاد شمسی) مسکونی بوده است. پیرامون قلعه خندقی عمیق حفر کرده اند که هنوز بر جای است. در گوشه و کنار قلعه هنوز ظروف سفالی که قرن ها مورد استفاده ساکنان آن بوده است، پراکنده اند. قلعه دارای دو طبقه است که فضای درون آن حکایت از کاربرد مسکونی آن دارد اما خندق اطراف آن بیانگر جنبه تداقعی قلعه نیز می باشد.
قلعه گرمه: در مسیری که از جاده مهرجان به چوپانان (یا بالعکس) حرکت کنیم گرمه یکی از مناطق زیبای و دیدنی شهرستان نایین است. در این روستا زیبا قلعه ای استوار و کهن باقی مانده است درجنوب با دروازه ای متواضع به آرامی از تازه وارد استقبال می کند. اما در سمت شمال با دیوارهای بلند و مستحکم عظیم و شگفت انگیز و مهیب از خود به نمایش می نهد. این قلعه احتمالا متعلق به دوره ساسانیان است و همچون تمام قلعه های کاربرد دوگانه ای داشته است یعنی هم مسکونی بوده و هم دژ دفاعی.
قلعه ایراج: ایراج یکی از از روستاهای ییلاقی خور و بیابانک است که در جاده مهرجان – چو پانان قرار دارد. این روستا در دامنه کوهی کم ارتفاع قرار گرفته، بالای کوه قلعه ای کوچک ساخته شده که قدمت بسیاری ندارند و مصالح آن کاملا با قلعه های بیاذه و جندق متفاوت است.
دژ نخلک: این بنا چهار طاقی که شباهت کاملی با چهار طاق های پیش از اسلام دارد در جنوب نخلک واقع شده و وجود آن در این منطقه بیانگر آن است که روزگار پیش از اسلام این منطقه مسکونی بوده و در این محل آتش مقدس نگهداری می شده است.بافت شهری
بافت خور: محله های قدیمی خور در کنار نخلستان های این شهر منظره ای است که هرگز از یاد نخواهد رفت. خانه های بافت قدیم خور با خشت و گل ساخته شده اند این خانه ها داراری دیوارهایی بلند، با پشت بام هایی تخت و گنبدی به همراه بادگیرهای زیبا و درهای یک لنگه ای هستند. خانه های قدیمی خور چهار ایوانه اند و ورودی خانه ها به وسیله هشتی به حیاط مربوطه می شود.
بافت روستای بیاذه: این روستا در ده فرسنگی جنوب شرقی خور قرا گرفته است. نام این روستا را به صورت های مختلفی نوشته اند: بیاذه، بیاضه، بیاذق، بیادق. ناصر خسرو نیز آن را «پیاده» نوشته است. این روستا علاوه بر قلعه ای زیبا و مشهور دارای چشم انداز بسیار دل انگیز است بافت روستایی آن با خانه های ایوان دار و ایوان های کنگره ای بافت منحصر به فردی است که در کنار سایر شهرها و روستا های شهرستان نایین مجموعه ای رنگارنگ پدید می آورند.
روستای مهرجان: از دیگر روستاهای قدیمی منطقه خور، مهرجان یا مهرگان است که در گویش محلی مهرگون تلفظ می شود. قدیم ترین سنگ نبشه این روستا مربوط به قرن هشتم و نهم ه.ق است.
